پیوندهای معنایی زوج سوره صف و جمعه
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم گفت: به‌جز فاتحةالکتاب و سوره قاف که زوج ندارند، به طور معمول میان زوجسورههای قرآن کریم، تناظرها، تقابلها و همافزاییهای معنایی برقرار است که دقت و تدبر در آن‌ها میتواند به شناخت بهتر و بیشتر از ساختار، مضامین و محور موضوعی هر یک از زوجسورهها بینجامد.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، محسن رجبی قدسی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، شامگاه ۱۷ اسفندماه در نشست علمی «پیوندهای معنایی زوج سوره صف و جمعه» که به همت دانشکده علوم قرآنی مشهد در حاشیه هجدهمین نمایشگاه قرآن و عترت مشهد برگزار شد، اظهار کرد: در تعالیم پیامبر اکرم(ص) و ائمه طاهرین(ع) بر تلاوت دو سوره پی در پی تأکید شده یا به اشتراک مضمونی آن دو اشارت رفته یا عنوان مشترکی بر آن دو نهاده شده است.
رسول خدا(ص) دو سوره بقره و آل عمران را «زهراوین» (دو سوره بسیار درخشنده)، و ناس و فلق را «معوّذتین» (دو سورهای که انسان را در پناه خدا قرار میدهند) نامیده و بر قرائت آن دو سفارش کرده‌اند. از مجموع این آموزهها میتوان نظریه زوجیت سوره‌های قرآن را استنباط کرد، یعنی سوره‌های قرآن دو به دو، زوج یکدیگرند، به‌جز فاتحةالکتاب و سوره قاف که زوج ندارند، به‌طور معمول میان زوجسورههای قرآن کریم، تناظرها، تقابلها و همافزاییهای معنایی برقرار است که دقت و تدبر در آن‌ها میتواند به شناخت بهتر و بیشتر از ساختار، مضامین و محور موضوعی هر یک از زوجسورهها بینجامد.
۵۶ زوج‌سوره قرآن کریم در ترتیب جاودانه مصحف شریف (ترتیب تلاوت) عبارتند از: بقره و آل عمران، نساء و مائده، انعام و اعراف، انفال و توبه، یونس و هود، یوسف و رعد، ابراهیم و حجر، نحل و اسراء، کهف و مریم، طاها و انبیا، حج و مؤمنون، نور و فرقان، شعراء و نمل، قصص و عنکبوت، روم و لقمان، سجده و احزاب، سبأ و ملائکه (فاطر)، یاسین و صافات، صاد و زمر، مؤمن (غافر) و فصلت، شورا و زخرف، دخان و جاثیه، احقاف و قتال(محمد)، فتح و حجرات، ذاریات و طور، نجم و قمر، رحمان و واقعه، حدید و مجادله، حشر و ممتحنه، صف و جمعه، منافقون و تغابن، نساء قصریٰ(طلاق) و تحریم، ملک و قلم، حاقه و معارج، نوح و جن، مزمل و مدثر، قیامت و انسان، مرسلات و نبأ، نازعات و عبس، تکویر و انفطار، مطففین و انشقاق، بروج و طارق، اعلی و غاشیه، فجر و بلد، شمس و لیل، ضحی و انشراح، تین و علق، قدر و بینه، زلزال و عادیات، قارعه و تکاثر، عصر و همزه، فیل و قریش، ماعون و کوثر، کافرون و نصر؛ تبت (مسد) و اخلاص، فلق و ناس.
سوره‌شناسی سوره جمعه
«جمعه»، پنجاه‌وسومین سوره در ترتیب آموزشی ـ پژوهشی قرآن و شصتودومین سوره در ترتیب مصحف شریف (ترتیب تلاوت) است؛ ۱۱ آیه دارد و مشتمل بر دو واحد موضوعی (رکوع) است: ۱ تا ۸ واحد اول و ۹ تا ۱۱ واحد دوم. سوره جمعه در ترتیب نزول مشهور یکصدودهمین سوره قرآن کریم است که پس از سوره صف نازل شده و در ترتیب تلاوت نیز پس از سوره صف، جای گرفته است.
سوره جمعه با توجه به شواهد درونسورهای و مضامین آن، در اواسط عهد مدنی نازل شده است و مفسران بر مدنی بودن این سوره اجماع دارند، اگرچه مشهور است که پیامبر اکرم(ص) نخستین نماز جمعه را در مدینه اقامه کرده‌اند، اما بنابر تحقیق، این دو امر با یکدیگر ملازمهای ندارند، آغاز تشریع نماز جمعه سال دوازدهم بعثت در مکه بود و پیامبر اکرم(ص) طی نامهای مصعب بن عمیر را به اقامه نماز جمعه در مدینه موظف گردانیدهاند، بنابراین روایت منقول از ابن عباس و ضحاک مبنی بر مکی بودن سوره جمعه ظاهراً ناظر به همین نکته اخیر بوده، و اصطلاح مشهور مکی و مدنی در آن لحاظ نشده است.
سوره جمعه براساس گروهبندی سوره‌های قرآنی در تعلیم نبی اکرم(ص)، یکی از اعضای هفتگانه سامانه «مسبّحات» است که سوره‌های ۱۷، ۵۷، ۵۹، ۶۱، ۶۲، ۶۴ و ۸۷ را دربر میگیرد. محور موضوعی مشترک در همه سوره‌های این مجموعه، «مقامات پیامبر اکرم(ص) و امتیازات قرآن کریم» است که در هریک از این هفت سوره جنبههای خاص از آن به تفصیل طرح و شرح میشود. محور موضوعی ویژه در سوره جمعه، امتیازات منحصر به‌فردی است که از ناحیه فضل الهی به امت خاتم پیامبران اختصاص داده شده (آیه ۴) و پیش از همه حسادت و عداوت قوم یهود را نسبت به مسلمانان برانگیخته تا آنجا که به نوعی آنان را به مباهله فراخوانده است.
سوره جمعه با اشارهای سرشار از تجلیل و تکریم به نخستین مزیت امت اسلام، بعثت سیدالمرسلین، تعلیم کتاب و حکمت از سوی آن حضرت به مسلمانان، آغاز میشود (آیات ۱-۴)، به جمعه و جماعت، به‌مثابه امتیاز مسلمانان نسبت به دیگر امتهای جهان میپردازد (آیات ۹و۱۰) و در آن میان، برخی از یهودیان را با نام و نشان مورد طعن و لعن بیامان قرار میدهد و خاطرنشان میکند که از آن رنج جاودان حقد و حسد نسبت به مسلمانان جز با تمنای مرگ راهی ندارند که جهانخوارگی و زیادتطلبی آن راه را نیز فراروی آنان بسته است (آیات ۵-۸) و با ارائه نمونهای عینی از «خلق عظیم» پیامبر اعظم (قلم،۴) که امتیازی بی‌نظیر و «رحمت خاص» خداوند عالمیان نسبت به امت آخرالزمان است (آل عمران،۱۵۹) با بیان داستانگونهای کوتاه پایان می‌یابد.
داستان از این قرار است که بنا به روایات اسباب نزول در یکی از همان نماز جمعههای نخستین و با توجه به قرائن موجود در روایات، در مکه، همین که آوای جرس به نشانه ورود کاروان بازرگانی از آن سوی دروازه شهر به گوش نمازگزاران رسید، جملگی - به استثنای ۱۲ تن - پیامبر اکرم(ص) را در حال ایراد خطبه نماز جمعه واگذاشتند و به هوای آن سر و صدا به سوی کاروانیان شتافتند. حضرت رسول اکرم(ص) در مقام برخورد با این عملکرد دور از انتظار از سوی صحابه و یارانشان، تنها به بیان این حقیقت اکتفا کردند که اگر آن چند تن نیز بر جای خود نمیماندند و همگی آن حضرت را تنها وا مینهادند، منطقه یکپارچه آتش میگردید.
سوره جمعه با سوره صف چنان پیوسته است که سوره صف مقدمهای معادل حجم متن برای سوره جمعه - درست همانند تشکیل صفوف نمازگزاران که مقدمه اقامه جماعت است - به حساب می‌آید، چنانکه در سوره صف، رسالت و بعثت حضرت موسی و حضرت عیسی(ع) در محدوده قوم بنی‌اسرائیل و در سوره جمعه رسالت جهانی و همگانی خاتم پیامبران مطرح شده است.
ارتباط و تناسب سوره جمعه با سوره منافقون نیز بهگونهای است که گویی سوره منافقون ادامه مضامین سوره جمعه است، چنانکه آیات ۹ تا ۱۱ سوره منافقون آشکارا تفصیل و گسترش مضمون آیه پایانی سوره جمعه و آیات ۱ تا ۸ سوره منافقون نشانگر نفوذ گروهی نیرنگساز و حیلتساز به نام مسلمان، در میان مسلمانان است که روش و منش یهودیان را در پیش گرفته‌اند و همانند آنان مورد نکوهش و سرزنش آیات ۵ تا ۸ سوره جمعه خواهند بود.
در منابع تفسیری و فضائل‌القرآن، اجر و ثوابی شگرف، با تعبیری تأملبرانگیز برای مداومت قرائت سوره جمعه آورده‌اند که برخی از علمای اسلامی طبعاً آن را مجعول و بی‌اساس یافتهاند. در احادیث مرتبط با خواص‌القرآن، مداومت بر تلاوت سوره جمعه خط امانی از وسوسه شیطان قلمداد شده و در ارتباط با آیه چهارم سوره: «ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء و الله ذو الفضل العظیم» دستورالعملی خاص برای دستیابی به خاصیتی مخصوص ذکر شده است، همچنین قرائت سوره جمعه در برخی نمازهای یومیه و نیز قرائت دو سوره جمعه و منافقون به ترتیب در رکعت اول و دوم نماز ظهر روز جمعه توصیه شده است. (دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، «جمعه»، محمدعلی لسانی فشارکی)
سوره‌شناسی سوره صف
شصتویکمین سوره در ترتیب مصحف شریف (ترتیب تلاوت)، و پنجاهوچهارمین سوره در ترتیب آموزشی – پژوهشی قرآن کریم، «صف» نام دارد، این سوره ۱۴ آیه دارد که به دو واحد موضوعی (رکوع) تقسیم شده است: واحد اول از آیه ۱ تا ۹، و واحد دوم از آیه ۱۰ تا ۱۴.
سوره صف بنا به سرآغازش، فعل «سبّح»، با شش سوره دیگری که با همین ریشه (سبح) شروع میشوند، در گروه «مسبّحات» قرار میگیرد، از این‌رو، محور موضوعی آن مانند دیگر سوره‌های همگروهش، «امتیازات قرآن کریم و پیامبر خاتم» است که در این سوره، راز و رمز جاودانگی نور خدا و پیروزی نهایی دین حق و هدایت الهی (قرآن) که به خاتم پیامبران داده شده، با سهبار خطاب «یا ایّها الذین امنوا» (آیات ۲، ۱۰و ۱۴) و آسیبشناسی رفتار پیروان حضرت موسی(ع) و حضرت عیسی(ع) تبیین شده است (آیات ۵، ۶، ۷ و ۱۴).
مسلمانان در صورتی میتوانند از امتیازات قرآن و هدایتهای پیامبر خاتم برخوردار بمانند و از عذاب دردناک دنیا و آخرت در امان باشند که از حرافی و سخنسرایی بدون عمل بپرهیزند و با ایمان به خدا و ایمان به رسول خدا در صف‌هایی منظم با اموال و جانهایشان به مجاهدت و یاری خدا برخیزند و همچون کوههایی آهنین در این راه استوار و مقاوم باشند تا بتوانند بر دشمنان و بدخواهان غلبه کنند و عزت و حکمت، فتح و گشایش و نصرت و یاری خدا را در همه عرصههای زندگی از جمله داشتن محیط و مسکنی طیب و پاک، اجتماعی به دور از ظلم و فسق، خرافه و جهالت، افترا و دروغ، و کفر و شرک ببینند.
آیه ششم از بشارت حضرت عیسی(ع) به آمدن رسول بعدی با نام «احمد [محمد]» خبر میدهد، ولی با بعثت ایشان و آوردن آیات بینات، مشرکان مکه با تعلیم بخشی از کافران بنی‌اسرائیل یعنی یهودیان مدینه، پیامبر اکرم(ص) و قرآن را «سحر مبین» نامیدند و با انواع گفتارهای کاذبانه و ترفندهای ظالمانه درصدد خاموش گردانیدن و محدود کردن نور خدا (قرآن) بودند، اما نمیدانستند که نصر و فتح الهی قریب و نزدیک است و با ظهور مهدی موعود(ع)، دین حق، دین خدا بر همه دینهای تحریف شده از سوی کافران اهل کتاب و آیینهای خودساخته دیگر کافران و مشرکان غلبه خواهد کرد.
مضمون آیه پایانی سوره صف از جمله مواردی است که بنی‌اسرائیل آن را از تاریخ خود حذف کرده‌اند و آن ایمان آوردن گروهی از بنی‌اسرائیل به عیسی(ع) است که این «طائفه» مؤمن توانستند به یاری و تأیید خدا بر گروه کافران از بنی‌اسرائیل غلبه کنند، همچنین این آیه سند محکمی بر ایمان استوار همه حواریون عیسی و نصرت و یاری همه آنان به دین خدا و پیامبر خداست.
سوره صف زوج سوره جمعه است، از این‌رو، پیوند بسیار نزدیکی میان محتوا و مضامین آن دو برقرار است. چنانکه آیات ۱، ۲و۳، ۹، ۱۰ تا ۱۴ (رکوع دوم) سوره صف به ترتیب با آیات ۱، ۵و۶، ۲و۳، ۹ تا ۱۱ (رکوع دوم) سوره جمعه متناظر، مفسر و مکمل یکدیگرند، بنابراین، تشبیهی که خداوند برای یهودیان در آیه پنجم سوره جمعه آورده است برای مسلمانان و همه کسانی که فقط شعار میدهند، ولی اهل عمل نیستند نیز صادق است.
مضامین سوره جمعه و صف در زوج سوره بقره و آل عمران (زهراوین) تفصیل و گسترش یافته است. در زهراوین، خطاب «یا ایّها الذین امنوا» ۱۸ مرتبه و «یا بنی‌اسرائیل» سه بار و در صف و جمعه، خطاب «یا ایّهاالذین امنوا» چهار مرتبه و «یا بنی‌اسرائیل» و «یا ایّهاالذین هادوا» هرکدام یک بار به‌کار رفته است.
سوره صف
بشارت بعثت خاتم پیامبران (آیه ۶)
دعوت و رسالت پیامبران پیشین، قومی و منطقهای (آیات ۵و۶)
تجارت مثبت (آیه ۱۰)
تسبیح عملی (آیات ۲و۳و ۱۱)
سوره جمعه
تحقق بعثت پیامبر اکرم (آیه ۲)
دعوت جهانی پیامبر اکرم (آیه ۳)
تجارت بیموقع و در زمان نادرست (آیه ۱۱)
تسبیح ذکری(آیات ۹تا۱۱)
