در نشستی علمی بررسی شد
مبانی مرجعیت علمی قرآن کریم در حوزه اخلاق
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم گفت: منظور از مرجعیت علمی قرآن کریم در حوزه اخلاق این است که قرآن به عنوان منبع اصلی و معتبر برای استخراج و تبیین اصول و قواعد اخلاقی است.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، مجتبی نوروزی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، شامگاه ۱۸ اسفندماه در نشست علمی «مبانی مرجعیت علمی قرآن کریم در حوزه اخلاق» که به همت دانشکده علوم قرآنی مشهد در جریان هجدهمین نمایشگاه قرآن و عترت مشهد برگزار شد، به بررسی مرجعیت علمی قرآن کریم در علوم مختلف انسانی و به ویژه اخلاق پرداخت.
وی با طرح این سؤال که آیا قرآن می‌تواند به عنوان منبع اصلی در علوم انسانی، به‌ویژه در حوزه اخلاق، مورد استفاده قرار گیرد، به تبیین ابعاد مختلف این موضوع پرداخت. این نشست با هدف بررسی و ارزیابی ظرفیت‌های قرآن کریم در ارائه چارچوب‌های نظری و عملی برای نظام‌های اخلاقی و همچنین امکان بهره‌گیری از آموزه‌های قرآنی در حل مسائل اخلاقی معاصر برگزار شد.
نوروزی بیان کرد: کلمه «اخلاق» در زبان عربی، جمع کلمه «خلق» (بر وزن قفل) است. «خلق» به معنای سرشت، طبیعت، منش، سجیه، و عادت است. در واقع، «خلق» به صفات و ویژگی‌های درونی و پایدار انسان اشاره دارد که منشأ رفتارها و کنش‌های او می‌شوند. در اصطلاح نیز به مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و رفتارهایی اطلاق می‌شود که انسان را به‌سوی کمال و سعادت سوق می‌دهد و او را به سمت فضایل اخلاقی هدایت می‌کند.
منظور از مرجعیت اخلاقی قرآن
وی اظهار کرد: منظور از مرجعیت علمی قرآن کریم در حوزه اخلاق این است که قرآن به عنوان منبع اصلی و معتبر برای استخراج و تبیین اصول و قواعد اخلاقی است. به عبارت دیگر، قرآن نه تنها یک کتاب دینی، بلکه یک منبع علمی برای شناخت و فهم ارزش‌ها، فضائل، و تکالیف اخلاقی است.
نوروزی گفت: این مرجعیت به این معناست که قرآن به عنوان منبع اصلی برای شناخت فضایل و رذایل اخلاقی است. قرآن با معرفی الگوها و اسوه های قرآنی (پیامبران و اولیای الهی) راهنمای عملی برای رفتار های اخلاقی است. قرآن منبع اصلی کشف گزاره ها و نظام‌های اخلاقی و معیار ارزیابی و سنجش آنهاست.
وی با اشاره به آیه ۱۶۴ سوره آل عمران و سایر آیات مرتبط، هدف از بعثت پیامبران را تعلیم، تربیت، و تزکیه انسان‌ها برشمرد و بر نقش قرآن به عنوان متکفل تربیت و به‌ویژه تزکیه اخلاقی تأکید کرد و در ادامه به منبع شناخت اخلاق و تعیین مصادیق فضائل و رذائل اخلاقی پرداخت و این پرسش را مطرح کرد که مبنای تشخیص این مفاهیم چیست؟ همچنین ضمن اشاره به نقش عقل در کشف کلیات فضائل و رذائل و گرایش فطری انسان به خوبی‌ها، بر اهمیت محوری قرآن کریم در تعیین مصادیق دقیق این مفاهیم تأکید کرد. استدلال وی بر این مبنا استوار بود که قرآن با تبیین مشخص فضائل و رذائل اخلاقی، چارچوبی معین برای عمل اخلاقی ارائه می‌دهد، در حالی که مکانیزم‌هایی نظیر عقل و کشف و شهود، به دلیل محدودیت‌های ذاتی، نمی‌توانند به عنوان منبع جامع و قابل اتکا در شناخت مفاهیم اخلاقی مورد استفاده قرار گیرند. نوروزی همچنین نقش سنت را به عنوان ابزاری برای فهم دقیق‌تر آموزه‌های قرآنی مورد توجه قرار داد. وی در جمع‌بندی این بخش از سخنان خود، قرآن را به عنوان مهم‌ترین منبع شناخت اخلاق معرفی کرد.
مبانی مرجعیت اخلاقی قرآن
نوروزی در ادامه به مبانی مرجعیت اخلاقی قرآن اشاره کرد و گفت: «مبانی» در لغت جمع «مبنا» به معنای ریشه، اساس، اصل، قاعده و قانون است، و در اصطلاح به معنای باورها و اصول پذیرفته‌شده‌ای که عالمان علم اخلاق بر آن تکیه می‌کنند. ایشان پنج مبنا برای مرجعیت اخلاقی قرآن مطرح کرد که عبارتند از:
۱- قرآن مهم ترین منبع اخلاق: قرآن در میان منابع مختلفی که می‌توانند در حوزه اخلاق مورد استفاده قرار گیرند(مانند عقل، سنت، تجربه، کشف و شهود)، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و به عنوان منبع اصلی و معتبر شناخته می‌شود. دلایل این اهمیت عبارتند از: وحی الهی بودن قرآن و دوری از خطا و نقص، شمول و فراگیری تعالیم قرآن نسبت به تمام ابعاد زندگی انسان که این ویژگی ها باعث شده قرآن به منبعی مطمئن و قابل اعتماد برای شناخت ارزش‌های اخلاقی تبدیل شود.
۲- جامعیت اخلاقی قرآن: جامعیت اخلاقی قرآن به این معناست که قرآن تمام جوانب و ابعاد مهم اخلاق فردی و اجتماعی را در بر می‌گیرد و هیچ‌گونه کمبودی در این زمینه ندارد. همچنین به تمامی جنبه های روابط انسانی مانند رابطه با خدا، رابطه با خود، رابطه با خانواده، رابطه با جامعه، و رابطه با طبیعت و... توجه دارد و اصول اخلاقی مربوط به هر یک را بیان می‌کند.
۳- اهتمام و توجه ویژه قرآن به اخلاق: قرآن نسبت به موضوع اخلاق، عنایت و توجه خاصی دارد و این موضوع را به عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف خود در نظر می‌گیرد. این اهتمام و توجه ویژه را می‌توان در موارد زیر مشاهده کرد: تکرار و تأکید مفاهیم اخلاقی در آیات مختلف، ارتباط و پیوند دادن اخلاق با ایمان در بسیاری از آیات، معرفی الگوها و اسوه های اخلاقی (پیامبران و اولیاء الهی) و ...
۴- محوریت و عایت اخلاقی قرآن کریم: محوریت اخلاقی قرآن به این معناست که اخلاق در مرکز تعالیم قرآن قرار دارد و تمام ابعاد دیگر دین (مانند عقاید، احکام، و عبادات) در خدمت تحقق اهداف اخلاقی هستند. به عبارت دیگر، هدف نهایی دین از دیدگاه قرآن، تربیت انسان‌های اخلاقی و ساختن جامعه‌ای مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی است. غایت اخلاقی قرآن نیز به این معناست که هدف نهایی تمام دستورات و تعالیم قرآن، رسیدن انسان به کمال اخلاقی و سعادت ابدی است. حتی هدف غایی بسیاری از تکالیف شرعی مانند نماز و روزه و ... رسیدن به تقوا و دوری از رذایل اخلاقی می باشد. از طرف دیگر ما شاهد این هستیم که بسیاری از قصص، ضرب المثلها و تمثیلات قرآن دارای رنگ و بوی و بن مایه های اخلاقی هستند که فرصت پرداختن به آنها نیست.
۵- اشتمال قرآن بر مبانی اخلاق: قرآن شامل اصول و مبانی بنیادینی است که می‌توان از آنها برای ساختن یک نظام اخلاقی جامع و منسجم استفاده کرد. این مبانی شامل موارد زیر می‌شوند:
مبانی معرفت‌شناختی: قرآن منابع شناخت اخلاقی (مانند عقل، وحی، و فطرت) را معرفی می‌کند و نحوه استفاده از آنها را تبیین می‌کند.
مبانی هستی‌شناختی: قرآن با تبیین جایگاه انسان در هستی و رابطه او با خدا، جهان، و دیگر موجودات، مبنایی برای تعیین ارزش‌های اخلاقی فراهم می‌کند.
مبانی انسان‌شناختی: قرآن با ارائه تصویری واقع‌بینانه از انسان (شامل نقاط قوت و ضعف او)، امکان طراحی یک نظام اخلاقی متناسب با نیازها و توانایی‌های انسان را فراهم می‌کند.
وی در پایان بر لزوم بهره‌مندی بیشتر از قرآن در تبیین علوم انسانی قرآن بنیان و استخراج نظام‌های مختلف علمی از قرآن تأکید کرد.
