محسن رجبی قدسی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، در نشست علمی تحت عنوان «قصه آدم ابوالبشر در قرآن کریم» که به همت انجمن علمی دانشکده علوم قرآنی مشهد در این دانشکده برگزار شد، اظهار کرد :بنا بر دیدگاه امام خمینی(ره) باید به قصص قرآن نگاه تربیتی داشته باشیم و مسیر رشد و تعالی و سعادت را از قصه ‏های قرآن که قصۀ همۀ بندگان خداست دریابیم.

وی ادامه داد:کلمه آدم ۲۵ بار در قرآن بیان شده که ۹ بار آن به صورت بنی آدم است. قصّۀ آدم ابوالبشر را از سوره انسان شروع می کنیم که خداوند در دو آیه اول این سوره می‌فرماید:  « هلْ أتى على الْإنْسان حینٌ من الدّهْر لمْ یکنْ شیْئًا مذْکورًا». إنّا خلقْنا الْإنْسان منْ نطْفةٍ أمْشاجٍ نبْتلیه فجعلْناه سمیعًا بصیرًا  ﴿انسان2-1﴾.

دوره ای طولانی از دهر بر انسان (آدم ابوالبشر) گذشت که در آن دوره انسان مذکور و ملموس و قابل بیان و اشاره نبود؛ گرچه در برنامه خداوند قرار داشت، زیرا تمام عالم برای انسان آفریده شده است.

رجبی قدسی ادامه داد: خداوند در آیه ۳۸ سوره «ق» می‌فرماید:: « ولقدْ خلقْنا السّماوات والْأرْض وما بیْنهما فی ستّة أیّامٍ وما مسّنا منْ لغوبٍ »؛ ما آسمان ها و زمین و آنچه میان آن دو است را بدون هیچ رنج و خستگی بنیان نهادیم‌‌ که در واقع نقدی است بر مطلبی نادرست در عهد عتیق که خدا پس از آفرینش عالم در شش دوره، روز هفتم آرام گرفت و یهودیان از همین جا پدیدۀ غلط و بدعت تعطیلی یک روز در هفته که الان متأسّفانه به دو روز رسیده است را باب کردند.

کیفیت آفرینش آدم و حوّا

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم بیان کرد: در آیه دوم سوره انسان که تلاوت شد، برخی مفسرین انسان در این آیه را اسم جنس می‏گیرند و برخی خود آدم را مطرح می‌کنند که هر دو درست است.

برای «نطفه» دو معنا مطرح شده: جنسی عالی از زیور آلات و مرطوب بودن. نطفۀ امشاج برای غیر آدم و حوّا یعنی ترکیب اسپرم و تخمک که برای تولید مثل هر انسانی (بجز عیسی بن مریم) انجام می‏شود.

وی افزود:  یک قاعده تفسیری که باید مد نظر داشته باشیم این است که معنای آیات با توجه به سیاق تبیین می شود که در آیه پنجم همین سوره تعبیر «مزاجها» به کار رفته و امشاج را می توان ممزوج بیان کرد.

رجبی قدسی همچنین افزود: درباره آدم ابوالبشر نطفه امشاج از ترکیب آب و خاک آغاز می‏شود و به طین لازب که همان لازم (پیوسته و چسبنده) است تبدیل می شود. و در مرحلۀ بعدی « سلالةٍ منْ طینٍ  » (مؤمنون12) و پس از آن « صلْصالٍ منْ حمإٍ مسْنونٍ  » (حجر26). حمأ یعنی گلی که به لحاظ رنگ و فعل و انفعالاتی که در آن رخ می‏دهد در حال تغییر است.

مسنون را نیز مصبوب معنا کرده اند که به نوعی مرطوب بودن همیشگی آن پدیده را حکایت می کند. سلاله و صلصال به معنای عصاره و چکیدۀ بسیار خالص برگرفته از همان طین لازب و حمأ مسنون است که نطفۀ اوّلیه انسان را بوجود آورد.

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم ادامه داد: استاد محمد باقر بهبودی متوفی ۱۳۹۳ با استناد به آیۀ « هو الّذی ذرأکمْ فی الْأرْض » (ملک،24) به این مطلب اشاره می کند که خداوند زمانی که نطفۀ اولیه خلقت آدم و حوّا را خلق کرد آن را در زمین کاشت.

حال می توان آیات ذیل را بهتر فهمید: « ألمْ نخْلقْکمْ منْ ماءٍ مهینٍ»، « فجعلْناه فی قرارٍ مکینٍ»، « إلى قدرٍ معْلومٍ» (مرسلات20-22﴾؛ ما شما را از آبی مهین (قلیل و رونده) آفریدیم و در قرار مکین مستقر کردیم. برای آدم و حوّا،  قرار مکین زمین است و برای فرزندان آدم رحم مادران است. در حدیثی از پیامبراکرم نقل شده است که زمین را حفظ کنید زیرا زمین مادر شماست (تحفّظوا من‏ الْأرْض‏ فإنّها أمّکمْ (بحار الانوار، 97/7).

این استاد قرآنی بیان کرد:  بنابراین، منظور از نفس واحده در آیۀ « یا أیّها النّاس اتّقوا ربّکم الّذی خلقکمْ منْ نفْسٍ واحدةٍ وخلق منْها زوْجها وبثّ منْهما رجالًا کثیرًا ونساءً » ﴿نساء۱﴾ همان موجود تک سلول اولیه است که از عصارۀ ترکیب آب و خاک بوجود آمد و بلافاصله با خلق زوج آن تکثیر شد. از تکثیر این دو، آدم و حوّا خلق شدند.

ازدواج فرزندان آدم

رجبی قدسی گفت: بنابرآنچه گذشت فرزندان بلافصل آدم و حوّا با یکدیگر ازدواج نکردند بلکه همان خدایی که قادر است برای آدم زوجی بیافریند برای فرزندان آدم نیز می‏تواند از ترکیب نفس واحده و زوجش، زوج‏ بیافریند و هرگز ازدواج خواهران و برادران اتّفاق نیفتاده است.

در ابتدای عهد عتیق که اکثر آن تحریف گردیده بیان شده است که «زمین جانوران را موافق اجناس آنها بیرون آورد» که به نوعی همگام با آیۀ «ذرأکم فی الارض» است. بنابراین، خلقت حوّا از دندۀ چپ آدم نیز اشتباهی است که در عهد عتیق مطرح شده است.

سجدۀ ملائکه

رجبی قدسی افزود:  سجدۀ ملائکه بر آدم نیز نماد خدمتگزاری ملائکه برای همۀ انسان‏های مؤمن تا قیامت است: « إنّ الّذین قالوا ربّنا اللّه ثمّ اسْتقاموا تتنزّل علیْهم الْملائکة ألّا تخافوا ولا تحْزنوا » (فصّلت،30).

ابلیس که از جنّیان بود و اختیار داشت سجده نکرد و استکبار ورزید و خود بزرگ بینی کرد. هرنوع استکبار ورزی موجب کفر انسان می شود. سجده نکردن ابلیس و فسق و استکبار او باعث اخراج از جایگاهش شد و با لقب شیطان مورد لعنت خداوند قرار گرفت.

جنت آدم و حوّا

معاون دانشکده علوم قرآنی مشهد اظهار کرد: آدم و حوّا را خدا در باغی بر روی زمین که امکانات خاصی داشت قرار داد، نه بهشت موعود. این دیدگاه را ابوالقاسم بلخی و ابومسلم اصفهانی و شیخ صدوق و آیت الله سیّدمحمدباقر حکیم نیز دارند.

باغی که آدم و حوا در آن سکونت داشتند اگر بهشت برین بود هرگز از آن خارج نمی‌شدند. زیرا بهشتیان در بهشت موعود جاویدانند. بهشت جای معصیت و نافرمانی نیست و هیچ صدای لغو و بیهوده‏ای شنیده نمی شود و شیطان به آن راهی ندارد.

پوشش آدم و حوّا

 استاد دانشکده علوم قرآنی مشهد گفت: بحث بعد پوشش آدم و حوا هست که کتاب مقدّس اشتباه دیگری دارد  و می‏گوید آدم و حوا لخت بودند و خجلتی نداشتند. در حالی که در بیان قرآن هر دو در باغ لباس داشتند. حفظ پوشش آنچنان اهمیتی دارد که خداوند لباس را در دسترس همۀ فرزندان آدم قرار داد تا هم خود را با آن بپوشانند و هم خود را با آن بیارایند و هم حافظ آنها در گرما و سرما و سختی‎ها باشد: « یا بنی آدم قدْ أنْزلْنا علیْکمْ لباسًا یواری سوْآتکمْ وریشًا » (اعراف،26)؛ «  وجعل لکمْ سرابیل تقیکم الْحرّ وسرابیل تقیکمْ بأْسکمْ کذلک یتمّ نعْمته علیْکمْ لعلّکمْ تسْلمون  » ﴿نحل،۸۱﴾؛ تن پوش‏هایى براى شما قرار داد که شما را از گرما [و سرما] نگه مى‏دارد و پیراهن‏هایى [مقاوم‏] که شما را در سختی‏ها حفظ مى‏کند؛ این‏گونه نعمت هایش را بر شما کامل مى‏کند تا تسلیم او [و سالم] باشید.

 

 

هبوط آدم و همسرش

رجبی قدسی در خاتمه گفت: پس از عصیان آدم و خوردن از شجرۀ منهیه، آدم و همسرش از باغ اخراج شدند و به بیرون از باغ هبوط کردند: « فأزلّهما الشّیْطان عنْها فأخْرجهما ممّا کانا فیه وقلْنا اهْبطوا بعْضکمْ لبعْضٍ عدوٌّ ولکمْ فی الْأرْض مسْتقرٌّ ومتاعٌ إلى حینٍ  » ‎﴿بقره،٣٦﴾. در قرآن هبط به معنای انتقال و بازگشت به موقعیت قبلی به کار رفته است که در بیشتر کاربردها، موقعیت پیشین نسبت به موقعیت پسین کاستی و نقص دارد، از جمله در قصّۀ موسی(ع) و بنی‏اسرائیل آمده است: « وإذْ قلْتمْ یا موسى لنْ نصْبر على طعامٍ واحدٍ فادْع لنا ربّک یخْرجْ لنا ممّا تنْبت الْأرْض منْ بقْلها وقثّائها وفومها وعدسها وبصلها قال أتسْتبْدلون الّذی هو أدْنى بالّذی هو خیْرٌ اهْبطوا مصْرًا فإنّ لکمْ ما سألْتمْ » ‎﴿بقره،٦١﴾‏. «هبط» در فرهنگنامه‏های عربی نیز به معنای «نقص و کاستی» و «انتقال و جابجایی» است که در آن لزوماً «استخفاف و تحقیری» وجود ندارد.

آدم و همسرش در بیرون از باغ امکانات آمادۀ باغ را نداشتند. به بیان شهید سیّدمحمّدباقر حکیم (د1424ق): «هبوط آدم و اخراج وى از باغ نیز سرآغاز دوران تحمّل مسئولیت و رنج و کوشش براى زندگى و ادامۀ زندگى بوده است. بنابراین، آدم از همان آغاز بر روى زمین بوده است؛ امّا در جایگاهى که رنج و دشوارى در آن نبوده و تمامى وسایل زندگى و آسایش و آرامش براى وى فراهم بوده است؛ پس از نافرمانى، زندگى جدیدى براى او آغاز گردید که با زندگى سابق او متفاوت بود، و مشخّصات و مختصّات دیگرى داشت».و به تعبیر آیت‏الله سیّدمحمّدباقر صدر (د1359ش)، دوران زیست آن‏دو در باغ با آن امکانات مانند گذران دورۀ نوزادی و شیرخوارگى هر انسانی است که همۀ شرایط را پدر و مادر فراهم می‏کنند تا این مرحلۀ حسّاس به خوبی طیّ شود. آن باغ به منظور تربیت احساس اخلاقى در وجود انسان و احساس مسئولیت و ریشه‌دار کردن آن در وجود آدمى پدید آمده بود (حکیم، علوم قرآنی، 501و506).